Atonement (2007, Joe Wright) is de verfilming van het gelijknamige boek geschreven door Ian McEwan. In het Nederlands werd Atonement vertaald als 'Boetedoening', wat een belangrijke rol speelt in de film.
Atonement gaat over twee geliefden die door de fout van een jong meisje uit elkaar worden gedreven. Het verhaal begint in Engeland, 1935, in een chique landhuis. Wat een gewone dag lijkt te zijn wordt heel anders wanneer Leon, de broer van Briony en Cecilia Tallis, zijn vriend Marshall, de chocolademiljonair, meeneemt naar het landhuis. Cecilia praat sinds drie jaar weer met de tuinman Robbie Turner. Er bloeit iets tussen hen op, maar dit wordt ruw verstoord wanneer het nichtje van Cecilia wordt verkracht. Briony zegt dat ze de dader heeft gezien, en wijst Robbie aan als de verkrachter. Hij wordt naar de gevangenis gebracht. Later krijgt hij de keuze de oorlog in te gaan en wordt hij getransporteerd naar Frankrijk. Cecilia wordt hoofdzuster in Londen. Briony werkt vijf jaar later ook als zuster, als een soort boetedoening voor haar fout. Wanneer ze met een Franse soldaat spreekt en vervolgens Marshall en Lola, haar nichtje, op tv ziet en hoort dat ze gaan trouwen, weet Briony zeker dat ze het bij het verkeerde eind had. Ze wil het onmiddellijk goed gaan maken en gaat naar Cecilia en Robbie, die weer is teruggekeerd. Ze probeert het goed te maken. Vervolgens zien we Briony vele jaren later in een interview. Ze vertelt dat haar laatste boek haar zus en Robbie weer bij elkaar brengt, het is het laatste wat ze nog kon doen. Cecilia en Robbie zijn namelijk allebei in de oorlog gestorven.
Het fragment dat ik gekozen heb om te analyseren beschrijft het begin van de fonteinscene. Robbie zit buiten een sigaret te draaien. Cecilia komt aanlopen met haar vaas vol bloemen nadat ze Robbie buiten heeft zien zitten. Ze vraagt hem ook een sigaret voor haar te draaien. Robbie staat op en samen lopen ze richting de fontein, Robbie geeft Cecilia haar sigaret. Terwijl ze verder lopen naar de fontein praten ze, wat leidt tot een woordenwisseling. Robbie wil Cecilia bij de fontein helpen met haar vaas met bloemen, maar Cecilia wil dat niet. Hierdoor breekt er een stuk van de vaas dat in de fontein valt. Cecilia trekt haar kleren uit en duikt er achteraan. De fonteinscene duurt van 00:09:45 tot 00:11:52, iets meer dan twee minuten. Hier is een link naar de scene, mijn gekozen fragment begint in dit filmpje op 0:10 en eindigt op 2:18: YouTube-De Fonteinscene
Toen ik Atonement voor het eerst zag viel mij op dat er veel werd gerookt in de film. Hierdoor werd ik nieuwsgierig wat de sigaretten in de film betekenen, waarom er zoveel gerookt wordt. Daarom analyseer ik de eerste scene waar in wordt gerookt. Ik analyseer de stilistische elementen en kijk hoe de scene in verband staat met andere scenes waarin gerookt wordt. Vervolgens wordt besproken hoe de sigaretten in het narratief passen, wat er met de gehele film gebeurt door het roken. Ik wil weten of de sigaretten invloed hebben op de personages in de film en of de film hetzelfde zou zijn geweest zonder het roken. Als het roken wel degelijk een belangrijke functie heeft, wat is deze dan?
Mijn onderzoeksvraag in deze analyse luidt daarom:
Welke betekenisfunctie hebben sigaretten en
vooral het roken van sigaretten in Atonement?
Ik ga deze vraag beantwoorden door de eerst de stilistische kenmerken aan de hand van het boek Film Art van Bordwell en Thompson te beschrijven. Vervolgens zal ik de samenhang van de rookscenes en de symboliek van het roken beschrijven. Dan volgt een conclusie die antwoord geeft op mijn onderzoeksvraag.
Formeel Systeem
In Atonement zien we een sterk cause-effect proces. Ook in de gekozen scene zien we dit voorkomen. Robbie en Cecilia raken in een woordenwisseling en als Robbie dan Cecilia probeert te helpen met de bloemenvaas, breekt deze. Hierdoor wordt Cecilia nog bozer en loopt ze weg.
Dit is natuurlijk een klein onderdeel van het cause-effect proces. In de gehele film is het duidelijk dat de scènes die elkaar opvolgen belangrijk voor elkaar zijn. Denk bijvoorbeeld aan Briony, die Cecilia eerst ziet strippen voor Robbie bij de fontein (Fig. 1), dan ziet ze hen in de bibliotheek en dan wordt haar nichtje verkracht. Briony denkt door deze 'causes' dat het 'effect' is, dat Robbie de haar nichtje Lola verkracht. Dit leidt tot het arresteren van Robbie, waardoor Cecilia en Robbie uit elkaar worden gedreven. Beiden sterven in de oorlog. Cecilia en Robbie zien elkaar door de fout van Briony nooit meer terug.
Fig. 1
De fonteinscene is belangrijk voor het narratief. Het wordt dan ook twee keer getoond: vanuit Briony's perspectief en vanuit dat van Robbie en Cecilia. In het tweede deel van de film, vijf jaar later, komen veel flashbacks voor van voordat Robbie de oorlog in ging. In dit deel van de film worden vooral Briony en Robbie gevolgd. Pas helemaal aan het einde van de film weet men wat er echt is gebeurd, je wordt op het verkeerde been gezet. Er komt veel herhaling voor van de scènes uit het eerste deel van de film, wat het cause-effect proces versterkt.
Pas als we de hele film gezien hebben begrijpen we waarom de fonteinscene zo belangrijk is en hoe deze in verhouding staat met andere scènes. Cecilia lijkt gefrustreerd omdat ze haar liefde voor Robbie niet durft te uiten, Robbie begrijpt op zijn beurt niet wat hij verkeerd doet. In deze scene bloeit de liefde van Robbie en Cecilia weer op, het is de eerste keer sinds drie jaar dat ze weer met elkaar praten. Deze expliciete betekenis is vanuit de gehele film af te leiden.
Waarom Cecilia haar liefde voor Robbie niet durft te uiten, wordt niet helemaal duidelijk. Waarschijnlijk vindt ze het niet kunnen; ze leeft immers in 1935 en klassenverschillen waren toen erg belangrijk. Robbie is de tuinman, Cecilia een rijke dochter die in een groot huis woont. De grap die Robbie over de kapotte vaas van Cecilia maakt (Fig. 2) lijkt hier ook op te wijzen. Later in de film gaat Cecilia als zuster werken en woont ze in een klein huis; ze staat op gelijke grond met Robbie zodat ze wel bij elkaar kunnen horen. Dit is de symptomatische betekenis van de film.
Fig. 2
Mise-en-Scene
Atonement speelt zich af in 1935 in Engeland. De omgeving voor de film is goed uitgekozen en de setting is daardoor erg authentiek. Het grote landhuis waar Cecilia en Briony wonen draagt bij aan hoe je over hun leven denkt: omdat ze in zo'n groot huis wonen (en werksters hebben, bijvoorbeeld) denkt men dat de familie rijk is (Fig. 3). Bovendien is het buiten schitterend weer, de vogels fluiten, de zon schijnt: er is niets aan de hand. Later in de film zien we waar Cecilia en Robbie wonen; in een klein, vies, donker huis (Fig. 4). Cecilia en Robbie zijn niet zo rijk en het contrast tussen vijf jaar geleden en nu wordt heel duidelijk. Dit ook door de kleding die ze dragen: Cecilia is licht, mooi en netjes gekleed, maar heeft er wel bewust voor gekozen op blote voeten naar buiten te gaan. Robbie daarentegen draagt zijn werkkleding, die donkerder is en er nogal 'viezig' uitziet.
Fig. 3
Fig. 4
Props zijn heel belangrijk in deze analyse van Atonement, omdat ik zelf een prop analyseer, de sigaret. Een andere prop die in mijn scene voorkomt is de vaas met bloemen van Cecilia. Deze is belangrijk voor de scene omdat dit de reden is waarom Cecilia de fontein ingaat. De sigaret in deze scene is belangrijk omdat het de eerste keer is dat we Cecilia zien roken en dit nog meerdere malen voorkomt in de film.
Water speelt ook een belangrijke rol in Atonement, net als andere vormen van spiegeling zoals de spiegel waar Cecilia net voor deze scene in kijkt of het raam waardoor Briony Robbie en Cecilia bespioneert. In deze scene komt het water ook voor, namelijk in de vorm van een fontein. Cecilia duikt het water in. Water vertekend het zicht, wat het gemeen heeft met het roken. Het roken in combinatie met water komt veel voor in Atonement, hier wordt later nog op in gegaan.
Cinematografie & Editing
Er valt kort iets te zeggen over de cinematografie en editing in de gekozen scene. De spanning die er tussen Cecilia en Robbie heerst wordt ook duidelijk gemaakt in de montage en het filmen. De scene begint met lange shots die inzoomen of 'tracking shots'. De rust is nog aanwezig, Robbie en Cecilia praten slechts (Fig. 5&6). Op dit moment kan men als kijker al aanvoelen dat dit niet goed af gaat lopen; wie het gesprek volgt weet dat de antwoorden vooral negatief zijn.
Fig. 5
Fig. 6
De kijker wordt later deze aanname bevestigd: Robbie en Cecilia raken verwikkeld in een woordenwisseling, waarbij Robbie Cecilia probeert te helpen met de bloemenvaas. Cecilia wil dit niet. Hier zijn de shots heel kort en volgen elkaar snel op, we zien vooral beelden van Robbie en Cecilia achter elkaar verschijnen omdat ze constant op elkaar reageren (Fig. 7&8).
Fig. 7
Fig. 8
Deze spanning wordt aan het eind van de scene compleet afgebouwd wanneer Cecilia de fontein ingaat. Er is een moment van rust, Robbie kan alleen nog maar naar de fontein kijken en Cecilia bevindt zich onder water, afgesloten van de wereld (Fig. 9).
Fig. 9
De Rookscenes & De Film
De opbouw van de verschillende rookscenes in Atonement is interessant. Er zitten zeven rookscenes in de film, de scene waarin de vriendin van Briony (de zuster) rookt niet meegeteld (Fig. 10). Ik heb deze scene niet in mijn analyse opgenomen omdat ik het roken heb bekeken wanneer het een rol speelt bij Cecilia, Robbie en Briony. De zuster speelt geen belangrijke rol in de film waardoor deze scene niet belangrijk genoeg is om in de analyse op te nemen. Toch wil ik kort iets over deze scene zeggen. In de scene komt de zuster er achter dat Briony een boek aan het schrijven is. Dit is de eerste keer dat het boek wordt genoemd in de film. Later in de film legt de oudere Briony uit dat ze op haar achttiende al was begonnen met het boek over Robbie en Cecilila, dit is het boek uit deze scene. Hier wordt de link gelegd met Robbie en Cecilia; Briony legt namelijk uit dat het boek over een meisje gaat dat iets uit het slaapkamerraam ziet (de fonteinscene!).
Fig. 10
Dit zijn de scènes waar in wordt gerookt:
De fonteinscene, sinds drie jaar praten Cecilia en Robbie weer met elkaar maar ze krijgen ruzie (Fig. 11).
Fig. 11
Cecilia is, met haar haar nog nat, haar nagels aan het lakken en ziet Leon vanuit het raam in zijn auto aankomen. Ze ziet Leon met Robbie praten en zegt tegen zichzelf dat Leon hem niet aan hoeft te moedigen (Fig. 12).
Fig. 12
Leon, Marshall en Cecilia zitten bij de vijver. Leon vertelt dat hij Robbie heeft uitgenodigd voor het diner. Cecilia is het hier absoluut niet mee eens (Fig. 13).
Fig. 13
Robbie schrijft een brief naar Cecilia om zich te verontschuldigen. Cecilia maakt zich klaar voor het diner (Fig. 14).
Fig. 14
Robbie zit in de oorlog. Hij denkt terug aan zijn laatste ontmoeting met Cecilia (Fig. 15).
Fig. 15
Robbie loopt door de weilanden met zijn mede-soldaten. Hij denkt terug aan Cecilia en even later aan Briony (Fig. 16).
Fig. 16
Briony komt Cecilia opzoeken, Robbie is ook thuis. Cecilia biedt Briony een sigaret aan die zij vervolgens aanneemt, maar ze rookt hem niet (Fig. 17).
Fig. 17
De scènes hebben allemaal naast het roken, een verband met water. In de eerste scene is dit natuurlijk de fontein (Fig. 18). In de tweede scene zien we Cecilia's natte haar en natte nagels. Ze kijkt uit het raam. De derde scene speelt zich af rond/in een vijver. Cecilia springt hier alweer in het water (Fig. 19), en direct daarna zien we Robbie in een bad zitten (Fig. 20). In de vierde scene wordt een duidelijk verband gelegd tussen Cecilia en Robbie door de montage. We zien Cecilia in een spiegel kijken. Robbie en Cecilia zijn hier duidelijk met elkaar bezig, Robbie schrijft een brief naar Cecilia en Cecilia maakt zich mooi voor het diner, waar Robbie ook zal zijn. De vijfde scene heeft niet echt met water te maken, hoewel de setting wel erg donker is waardoor het moeilijk zichtbaar is. In de zesde scene zien we Robbie en zijn maten langs een rivier lopen, het is overal nat van de ochtenddauw. Ze zijn op weg naar zee. Later zien we een flashback naar Robbie die Briony uit de vijver redde, terwijl ze deed alsof ze verdronk (Fig. 21). Hier wordt de liefde van Briony voor Robbie duidelijk. Briony was dus ook misschien wel jaloers toen ze Robbie aangaf als de verkrachter. In de zevende scene komt geen water voor, alleen het kokende water voor de thee. Ik denk dat dit expres gedaan is omdat dit de laatste scene is, en deze scene is niet echt gebeurd. Dit is Briony's hoop, deze 'scene' heeft ze erbij verzonnen, vertelt ze aan het eind.
Fig. 18
Fig. 19
Fig. 20
Fig. 21
Verder speelt water een belangrijke rol bij de dood van Cecilia en Robbie. Robbie kan, voordat hij sterft, nergens iets te drinken vinden, hij is uitgedroogd. Hij is al bij de zee aangekomen maar de dag voordat de schepen vertrekken, sterft hij. Cecilia sterft door een geknapte waterleiding, ze sterft door verdrinking.
Water vertekent het zicht, net als spiegels, ramen en de rookslierten van de sigaretten. De film krijgt hierdoor iets sensueels en komt haast over als een droom. Het is de droom van Briony, om Cecilia en Robbie weer samen te brengen. Dat heeft ze gedaan in haar boek. Ook het toekomstige huis van Robbie en Cecilia, hun droom, bevindt zich aan zee.
“The entire story is distorted through the narrator’s eyes, from both her youthful perceptions
of events, to her adult, selective recollections of the past. So the filtering of visuals through
smoke, mirrors, glass, water.. add to the film’s dreamlike character, painting an ever shifting
picture, dropping in and out of focus at heights of sensuality, or obscuring views where
details are less than certain.” ¹
De laatste rookscene is een interessante scene. Dit is de laatste scene van het verhaal van Robbie en Cecilia, hierna zien we de oudere Briony die wordt geïnterviewd. Briony komt naar Cecilia en Robbie toe om haar verontschuldigingen aan te bieden. Briony ziet hier voor het eerst Robbie en Cecilia weer samen, en ze stoort voor het eerst sinds vijf jaar hun liefde weer. Wanneer Cecilia Briony een sigaret aanbiedt, pakt ze deze aan (naar ons weten is dit Briony's eerste sigaret) (Fig. 22). Cecilia is aan het roken. Briony rookt de sigaret alleen niet op. Wanneer wordt aangenomen dat de sigaretten een verbinding aangeven tussen Cecilia en Robbie, en Briony een sigaret aanneemt, bemoeit zij zich dus met deze verbinding. Als ze zou gaan roken, zou ze deze verbinding weer verstoren en zich op hetzelfde niveau plaatsen als Robbie en Cecilia. Misschien is ze zich hiervan bewust, want ze weet wel dat ze Robbie en Cecilia stoort. Dit is te zien aan hoe Robbie zich aan haar ergert en het beslapen bed waar hij net uitkomt. Cecilia loopt nog in haar ochtendjas. Briony kiest er daarom misschien voor de sigaret niet te roken (Fig. 23).
Fig. 22
Fig. 23
Karakters
In Atonement wordt het karakter van Cecilia minder goed uitgewerkt dan dat van Briony en Robbie. Het eerste deel van de film, dat zich bij het landhuis afspeelt in 1935, draait vooral om de uitkomst van de liefde tussen Robbie en Cecilia, en om Briony's fantasie waardoor Robbie in de gevangenis terecht komt. Er wordt niet heel diep op de karakters ingegaan, we leren Robbie kennen als een hardwerkende tuinman, maar weten niet of hij nou de 'good guy' of de slechterik is. We leren Briony kennen als een fantasierijk meisje dat graag verhalen schrijft, een belangrijke eigenschap, leert men later in de film. Cecilia lijkt een echt 'rijk meisje' te zijn, ze houdt van de mooie dingen die ze heeft en weet goed in welke klasse ze zich bevindt. In de fonteinscene zien we goed hoe Cecilia met haar gevoelens worstelt, ze durft niet goed uit te komen voor het feit dat ze verliefd is op Robbie, die van een lagere klasse is.
Vooral in het tweede deel van de film zien we Cecilia niet veel terug, behalve in flashbacks die de herinneringen van Robbie voorstellen. Men volgt Robbie op zijn oorlogstocht waarbij hij vaak aan zijn geliefde terugdenkt. Robbie verandert erg door de dingen die hij ziet, dit komt bijvoorbeeld naar voren in de scene waar hij de vele lijken in het gras vindt. Ook zien we Briony, die niet is gaan studeren, maar ook de zusteropleiding volgt. Dit schijnt ze te doen als een boetedoening, maar ze blijft erg met Robbie bezig. Als er soldaten worden binnengebracht denkt ze dat ze Robbie ziet. Ook begint ze hier haar boek over Cecilia en Robbie te schrijven.
Waarom volgen we Briony en Robbie in het tweede deel van de film, en Cecilia niet? Ten eerste heeft Briony de fout gemaakt. Dit maakt haar een interessant karakter; hoe gaat ze met haar fout om, welke beslissingen maakt ze en komt ze nog tot een nieuwe conclusie? Dit soort dingen worden getoond in het tweede deel van de film. Wanneer Briony erachter komt dat het Marshall was die Lola verkrachtte, weet ze zeker dat ze fout zat en kan ze haar schuldgevoelens gaan uiten bij Cecilia. Wanneer we in een flashback zien dat Robbie Briony uit de vijver redt, en Briony later aan haar medezuster vertelt dat 'haar liefde' haar uit de vijver redde, leren we dat Briony verliefd was op Robbie. Misschien heeft ze daarom de fout gemaakt; ze was het niet eens met de liefde tussen Cecilia en Robbie en heeft hem uit jaloezie aangewezen als de dader, zodat ze Cecilia en Robbie uit elkaar kon drijven. Later pas begreep ze hoe deze liefde in elkaar zat.
Robbie is de persoon waar Briony dus verliefd op was, en hij werd naar de gevangenis en later de oorlog in gestuurd. Dit maakt hem een interessant persoon: hoe gaat hij om met zijn onterechte veroordeling, met zijn onbereikbare liefde en de oorlog? In de laatste scene leren we dat Robbie nog erg boos is op Briony en dat hij de gebeurtenissen absoluut nog niet heeft verwerkt. Briony is in zijn ogen een 'dom wicht', ze is nog zo jong dat ze nergens van kan weten, ze gedraagt zich onvolwassen.
De tweede reden waarom we Cecilia minder volgen, heeft met de sigaretten te maken. Cecilia is de persoon die het meeste rookt in de film, Robbie rookt ook veel maar wanneer Cecilia rookt roept dit een sensueel gevoel op. Bovendien was het in 1935 nog nieuw om te roken voor vrouwen, en dit werd gezien als een teken van onafhankelijkheid: de vrouw wilde zich onafhankelijk voelen en rookte daarom, net als de mannen. Ze lijkt hierdoor een sterke vrouw. Bovendien rookt Cecilia 'echte' sigaretten, Robbie moet al zijn sigaretten nog draaien, wat het klassenverschil benadrukt. Cecilia rookt vaak in de buurt van Robbie omdat ze met hem geassocieerd wil worden, ze vraagt hem een sigaret voor haar te draaien in de fonteinscene. Ze verlaagt zichzelf naar zijn klasse zodat ze bij hem kan horen. Zonder woorden te gebruiken wordt er dus een boel gezegd over Cecilia.
